Kəmalə Alıyeva
Bir sıra hallarda vergi orqanları səyyar vergi yoxlaması zamanı “qara mühasibatlıq” sənədlərinə istinad edərək vergi ödəyicisinə əlavə vergi məbləği hesablayırlar. Həmin sənədlərə vergi ödəyicisinə aid olduğunu iddia etdikləri dəftər, kitabça, jurnal və ya komputerdən götürülən hər hansı elektron fayllar aid edilir.
Bununla bağlı fikirlərini İndex.az-la bölüşən vergi mütəxəssisi Nahid Tağıyev bu cür hesablamalar zamanı vergi qanunvericiliyinin tələblərinin pozulduğunu bildirib. Vergi işçilərinin sahibkarlara məxsus mühasibat sənədlərini, məcburi şəkildə götürmək hüququnun olmadığını deyib:
“Təcrübədən bilirik ki, vergi orqanları Vergi Məcəlləsinin 50-ci maddəsinə müvafiq olaraq operativ vergi nəzarətinin həyata keçirilməsi barədə qərar qəbul edərək, vergi ödəyicisinin sahibkarlıq fəaliyyəti göstərdiyi obyektə daxil olur və “Sənədlərin və əşyaların nümunə kimi götürülməsi barədə” Qərar əsasında vergi ödəyicisinin bütün sənədlərininin, o cümlədən komputer prosessorlarının məcburi şəkildə götürülməsini həyata keçirirlər. Daha sonra isə həmin sənədlər, xüsusilə də komputer prosessorlarından əldə etdiklərini iddia etdikləri elektron məlumatlar əsasında vergi ödəyicisinə vergilərin hesablanmasını həyata keçirirlər. İlk öncə bildirim ki, vergi orqanlarının vergi ödəyicisinə məxsus mühasibat sənədlərini, o cümlədən, elektron faylları məcburi şəkildə götürmək hüququ mövcud deyil”.
Sənədlərdən istifadəyə kim qərar verir?
Vergi Məcəlləsinin 42.1-ci maddəsinə əsasən, səyyar vergi yoxlamasını keçirən vergi orqanının vəzifəli şəxsi bu Məcəllənin 38.1-ci maddəsinə uyğun olaraq vergi ödəyicisinə göndərdiyi bildirişlə birlikdə yoxlama üçün zəruri olan sənədləri, habelə elektron faylları vergi ödəyicisindən bu Məcəllə ilə müəyyən edilmiş qaydada tələb edə bilər.
Məcəllənin 43.2-ci maddəsində isə göstərilib ki, səyyar vergi yoxlaması keçirildikdə yoxlamanın predmetinə aid olan və vergilərin hesablanması üçün tələb olunan vergi ödəyicisi tərəfindən təqdim olunan sənədlərin və əşyaların öyrənilməsinə əlavə vaxt tələb olunduğu halda, həmçinin təqdim olunmuş sənədlərdə vergi qanunvericiliyinin pozulması halları müəyyən edildikdə və ya bu pozuntular bilavasitə əşyalarla bağlı olduqda, səyyar vergi yoxlamasını bilavasitə həyata keçirən vergi orqanının vəzifəli şəxsi bu Məcəllənin 42-ci maddəsinə müvafiq olaraq ona təqdim edilmiş sənədləri və nümunə kimi əşyaları götürə bilər.
N.Tağıyev Məcəllənin 43.11-ci maddəsinə əsaslanaraq sahibkarın sənədləri və əşyaları vermədiyi halda həmin sənədlərin və nümunə kimi əşyaların götürülməsi səyyar vergi yoxlamasını bilavasitə həyata keçirən vergi orqanının əsaslandırılmış müraciətinə əsasən məhkəmənin qərarı ilə həyata keçirildiyini bildirib. Yuxarıda sadalanan normaların təhlilindən aşağıdakı nəticələrin əldə olunduğunu vurğulayıb:
- Vergi orqanları yoxlama zamanı vergi ödəyicisindən yoxlama üçün zəruri olan sənədləri, habelə elektron faylları tələb edə bilər.
- Vergi orqanları yalnızca yoxlamanın predmetinə aid olan, vergilərin hesablanması üçün tələb olunan və vergi ödəyicisi tərəfindən könüllü olaraq təqdim olunan sənədləri və nümunə kimi əşyaları götürə bilər.
- Vergi ödəyicisi sənəd və əşyaları təqdim etməkdən imtina etdikdə isə, həmin sənəd və əşyaların götürülməsi yalnızca məhkəmənin müvafiq qərarı əsasında həyata keçirilə bilər.
Vergi Məcəlləsi dəyişdi
Buna baxmayaraq vergi orqanlarının operativ vergi nəzarəti çərçivəsində, yoxlamanın predmetinə aid olub-olmadığı müəyyən edilmədən bütün mühasibatlıq sənədlərini, o cümlədən komputer prosessorlarının məhkəmə qərarı olmadan məcburi şəkildə götürdüklərini deyən N.Tağıyev bunun vergi qanunvericiliyinin tələblərinin kobud şəkildə pozulması ilə nəticələndiyini istisna etməyib:
“Qanuni əsas olmadan məcburi şəkildə götürülən sənədlər, o cümlədən komputer prosessorları əsasında vergilərin hesablanmasına gəlincə, qeyd edim ki, Vergi Məcəlləsinin 67.1.9-cu maddəsinə 01.01.2022-ci il tarixdən dəyişiklik edilib. Yeniliyə əsasən həyata keçirilən vergi nəzarəti tədbirləri zamanı əldə edilən vergi ödəyicisinin sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada rəsmiləşdirilməyən əməliyyatlar üzrə məlumatlar, başqa sözlə, “qara mühasibatlıq” sənədləri vergilərin hesablannması zamanı mənbə kimi tanınıb. Lakin burada xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, qanunvericilikdə rəsmiləşdirilməyən əməliyyatlar barədə məlumatların mənbə qismində təsbit edilməsi, vergi orqanlarına əldə etdikləri istənilən məlumatdan, obyektiv və zəruri araşdırma aparmadan, vergilərin hesablanması zamanı istifadə etmək hüququ vermir. Belə ki, vergilərin düzgün hesablanması vergi orqanlarının vəzifəsidir. Vergi yoxlamaları keçirildikdə, vergi orqanları və onların vəzifəli şəxsləri düzgün qərar qəbul edilməsi üçün əhəmiyyətli olan bütün halları, o cümlədən vergi ödəyicisi üçün əlverişli olan halları aydınlaşdırmalıdırlar. Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilən qaydada və ya məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş qərarı ilə təqsiri təsdiq edilməyənədək hər bir vergi ödəyicisi vergi qanunvericiliyinin pozulmasında təqsirsiz hesab edilir”.
Digər məqam odur ki, vergi ödəyicisi qanunvericiliyin pozulmasında özünün təqsirsiz olmasını sübut etməyə borclu deyil. N.Tağıyevin sözlərinə görə, vergi qanunvericiliyinin pozulması faktını təsdiq edən halların və sahibkarın təqsirinin sübut edilməsi vergi orqanlarının üzərinə qoyulur:
“Vergi qanunvericiliyinin pozulmasında vergi ödəyicisinin təqsirinin olmasında aradan qaldırılmaz şübhələr olduqda, onlar vergi ödəyicisinin xeyrinə şərh olunur. Vergi qanunvericiliyi ilə bağlı hüquqpozuntusu hadisəsi olmadıqda, şəxs vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilə bilməz. Bu zaman Vergi Məcəlləsinin 24.0, 24.1, 36.2,53.3 və 54.0.1-ci maddələrinə istinad olunur. Vergi orqanları əldə etdikləri “qara mühasibatlıq” sənədlərini obyektiv şəkildə təhlil etdikdən, düzgün qərar qəbul edilməsi üçün əhəmiyyətli olan bütün halları, o cümlədən vergi ödəyicisi üçün əlverişli olan və vergi ödəyicisinin xeyrinə şərh olunmalı şübhəli halları aydınlaşdırdıqdan, eləcə də həmin sənədlərdə (elektron fayllarda) öz əksini tapmış əməliyyatların faktiki olaraq icra edildiyini (reallaşdığını) təsdbit etdikdən sonra, həmin sənədlər əsasında vergilərin hesablanmasını həyata keçirə bilərlər”.
Ali Məhkəmə nə deyir?
Digər yandan N.Tağıyev qeyd edib ki, ədaləti təmin etmək məqsədilə, vergi orqanları əldə etdikləri “qara mühasibatlıq” sənədləri əsasında yalnızca vergi ödəyicisinin gəlirlərini deyil, eyni zamanda xərclərini də müəyyən etməlidir. “Qara mühsibatlıq” sənədləri əsasında vergilərin hesablanması ilə bağlı Azərbayan Respublikası Ali Məhkəməsinin 16.06.2021-ci il tarixli 2-1(102)-970/2021-ci tarixli qərarında belə qeyd edilib:
“..Cavabdehin (vergi orqanının) istinad etdiyi sənədlərin (qara mühasibatlıq sənədlərinin) mötəbər sübut kimi qiymətləndirilməsi yolverilməzdir.
Belə ki, inzibati qanunvericiliyin tələbi baxımından vergi orqanının inzibati icraat zamanı (bu halda səyyar vergi yoxlamasının aparılması və müvafiq qərar qəbul edilməsi zamanı) işin hallarını obyektiv araşdırmaq hüququ vardır (“İnzibati icraat haqqında” Qanunun 24-cü maddəsi). Nəzərə alınmalıdır ki, inzibati icraat zamanı işin bütün hallarının araşdırılması inzibati orqanın xidməti vəzifəsindən irəli gəlir. Araşdırmanın üsulu və həcmi inzibati orqan tərəfindən müəyyən edilir. İnzibati orqan maraqlı şəxslərin izahatları ilə və təqdim etdiyi sübutlarla bağlı deyildir. Təqdim olunmuş sübutlar isə yetərli olmadıqda, inzibati orqan öz təşəbbüsü ilə əlavə sübutlar toplamağa borcludur. İnzibati orqan sübutlara iş üçün əhəmiyyət kəsb edən bütün faktiki və hüquqi hallara müvafiq olaraq qiymət verir (“İnzibati icraat haqqında” Qanunun 47.1-ci maddəsi).
Cavabdeh (vergi orqanı) tərəfindən götürülmüş və iş materiallarına əlavə edilmiş, cavabdehin “qara mühasibatlıq” sənədləri adlandırdığı materiallara nəzər yetirdikdə müəyyən olunur ki, həmin sənədlərdə iddiaçı müəssisənin rəhbərinə və ya digər səlahiyyətli şəxsinə aid imza, müəssisənin möhürü yoxdur. Həmçinin, həmin sənədlərdə malın təqdim edildiyi şəxsə dair də hər hansı rekvizitlər mövcud deyildir. Bundan əlavə, həmin sənədlərdə müəyyən rəqəmlər sadalanmış, həmin rəqəmlərlə riyazi əməliyyatlar aparılmışdır, lakin qeyd olunan məlumatlar konkret dövr üzrə real istehsal həcmini müəyyən etməyə imkan vermir. Belə ki, həmin məlumatlardan iddiaçının həqiqətən hər hansı əməliyyat aparmasını (məs.: alqı-satqı, təhvil-təslim, xidmət göstərilməsi və s.) müəyyən etmək qeyri-mümkündür.
Cavabdeh inzibati orqan kimi yoxlama zamanı “qara mühasibatlıq” sənədləri ilə əldə etdiyi məlumatlarla kifayətlənməməli, həmin məlumatların həqiqililiyi istiqamətində əlavə araşdırma aparmalı (məs.: alıcıları müəyyən etməli, izahat almalı, operativ vergi nəzarəti imkanlarından istifadə etməli və s.), başqa sözlə, iddiaçının real istehsal dövriyyəsinin artıq olması ilə bağlı mötəbər, şübhədən kənar sübutlar təqdim etməli idi.
Lakin, cavabdeh inzibati orqan bunu etməyərək, sadə riyazi hesablamaları özündə əks etdirən “kağızlara” istinad etməklə, əlavə araşdırma aparmadan, ekspert və mütəxəssisdən istifadə etmədən, apardığı hesablamanı əsaslandırmadan, beləliklə də, mübahisələndirilən inzibati aktın qəbul edilməsinin zəruri edən faktiki şərtləri sübuta yetirmədən qərar qəbul etmişdir.”